Het rijke verleden van Helmond

De vroegste bewoners van onze omgeving

De steentijd duurde vele duizenden jaren en is daarmee het langste tijdvak. Van vroege nederzettingen zijn maar weinig sporen teruggevonden in Helmond. Toch wijzen tientallen vondsten op menselijke aanwezigheid in onze omgeving.

De vroegste sporen van mensen vinden we in het buitengebied op de hoger gelegen terreinen naast Aa en Goorloop. Deze bestaan voornamelijk uit bewerkte vuurstenen en houtskoolresten van haardplaatsen. Het zijn de overblijfselen van jagers-verzamelaars en de vroegste boeren.

Kostbare voorwerpen, zoals bijlen van gepolijst vuursteen en gewei, vinden we vaak in moerassen en veengebieden. Dit wijst op een speciale betekenis van deze landschappen. Dat herkennen we ook in de volgende tijdvakken, met name de bronstijd, ijzertijd en Romeinse tijd.

Kenmerken:

• De vroegste sporen van bewoners zijn gevonden op hoger gelegen gebieden zoals bij de Aa en Goorloop.
• Vondsten: vuurstenen werktuigen, houtskool van haardplaatsen en bijlen van gepolijst vuursteen.
• Bijzondere locaties: moerassen waar kostbare objecten als offergaven werden achtergelaten.

In Helmond zijn op diverse plaatsen sporen en vondsten uit de bronstijd en ijzertijd teruggevonden. Men woonde onder andere in het gebied tussen Goorloop en Schootense loop in Mierlo-Hout. In de bodem zijn sporen teruggevonden van boerderijen en bijgebouwen.

Bij Ashorst-Sneppenscheut lag een grafveld centraal tussen meerdere nederzettingen in. Hier werden de voorouders herinnerd en vereerd. Ook ideologieën, goederen en vaardigheden werden hier uitgewisseld. Het grafveld was voor de bewoners ongetwijfeld een belangrijke ontmoetingsplek.

In het beekdal van de Goorloop, in de omgeving van de Warande en Croy zijn meerdere waardevolle voorwerpen gevonden. Die geven aan dat het beekdal een speciale plaats innam in de belevingswereld. De bewoners vertrouwden kostbare bronzen voorwerpen toe aan het moeras, waarschijnlijk met het doel ‘moerasgoden’ gunstig te stemmen.

Kenmerken:

• Vondsten van boerderijen en grafvelden bij Goorloop en Sneppenscheut.
• Het beekdal van de Goorloop was een belangrijke plek waar kostbare bronzen voorwerpen werden geofferd.
• Centrale ontmoetingsplekken: grafvelden voor herinnering en uitwisseling.

Op meerdere plekken in Helmond zijn clusters van Romeinse bewoning teruggevonden. De sporen van woonstalhuizen en bijgebouwen wijzen op een georganiseerde opzet. Mensen en hun vee leefden onder één dak. In de bijgebouwen werden granen en andere landbouwgewassen opgeslagen. De goederen en landbouwoverschotten van kleinere boerenbedrijven werden verzameld, geïnd en verhandeld in regionale stapelplaatsen. In ruil daarvoor kwamen importproducten terug in de Romeinse nederzetting.

De meeste Romeinse nederzettingen in de regio zijn rond 270 jaar na Chr. verlaten. Dit verwijst naar roerige perioden van opstandelingen en plunderingen door Frankische en Germaanse groepen. Tot rond 450 jaar na Chr. is het gebied van Helmond waarschijnlijk niet of slechts zeer dun bevolkt geweest.

Kenmerken:

• Sporen van woonstalhuizen en bijgebouwen wijzen op georganiseerde landbouw.
• Goederen en landbouwproducten werden verzameld en verhandeld via regionale stapelplaatsen.
• Rond 270 na Christus raakte het gebied ontvolkt door opstanden en plunderingen.

Op verschillende akkers in Helmond zijn aardewerkscherven gevonden uit de vroege en volle middeleeuwen. Deze vondsten duiden mogelijk op nederzettingen uit deze tijd. Deze locaties bevinden zich vooral op dekzandruggen.

In de omgeving van de Oude Toren in Stiphout zijn grondsporen aan het licht gekomen uit de Karolingische tijd (ca. 750 tot 900 jaar na Chr.). Door beperkte onderzoek is de omvang van de nederzetting nog niet duidelijk. Wel is duidelijk dat de laatmiddeleeuwse kerk een centraal punt van de nederzetting was. De oude kerktoren herinnert nog aan de nederzetting.

 Gedurende de volle middeleeuwen wordt het gebied dichter bevolkt. Dit herkennen we aan de archeologische sporen en aardewerkscherven uit verschillende opgravingen. In de Haag en Kromme Steenweg ontstond een nederzetting die wordt gezien als de voorloper van de stad.

Rond 1175 jaar na Chr. is in de Haag de moerasburcht het ‘Oude Huys’ gebouwd. Het slot van Helmond was een houten gebouw gefundeerd op honderden eiken heipalen. Bijzondere vondsten wijzen op de hoge status van de eigenaar en bewoners. Dit herkennen we aan zeldzame ivoren schaakstukken, wapentuig en botten van jachtwild en bijzonder pluimvee. In 1220 jaar na Chr. verwerft hertog Hendrik I van Brabant de landerijen en bijbehorende rechten van Helmond - het dominium van Helmond - en daarmee ook de bestaande moerasburcht. Rond 1300 jaar na Chr. is hier nog een bakstenen woontoren gebouwd. Korte tijd later is men begonnen met de bouw van het huidige kasteel van Helmond.

Kenmerken:

• Vondsten van aardewerkscherven en grondsporen bij dekzandruggen en Stiphout.
• In de Haag ontstond een nederzetting die wordt gezien als de voorloper van de stad Helmond.
• Bijzondere vondsten: ivoren schaakstukken, wapens en botten van jachtwild.

Vanaf circa 1225 jaar na Chr. werden in het centrum van Helmond steeds meer houten huizen gebouwd. Diverse opgravingen hebben aangetoond dat de percelen met greppels werden begrensd. Omstreeks 1400 jaar na Chr. zijn de stadsgrachten zijn uitgegraven en de meeste perceelgreppels gedempt. Archeologische vondsten uit deze perceelgreppels geven een kijkje in het leven in Helmond. In de Kerstraat was een schoenmaker actief zoals blijkt uit het teruggevonden leerafval. Slachtafval en plantenresten vertellen ons meer over de voeding. Diverse skeletten van paarden, runderen en varkens tonen dat deze dieren in de binnenstad gehouden werden.

In het jaar 1314 na Chr. werd Jan I Berthout van Berlaer de nieuwe landsheer van Helmond. Waarschijnlijk werd in opdracht van zijn zoon en opvolger Lodewijk Berthout van Berlaer, in het jaar 1331 na Chr. begonnen met de bouw van het kasteel van Helmond. Later begon men met de aanleg van de vestingwerken rond de stad.  In de late middeleeuwen zijn in het buitengebied van Helmond  omgrachtte woningen aangelegd. Deze vormden de kern van een landgoed. Veel van deze landgoeden zijn in de afgelopen 500 jaar afgebroken en van slechts enkele landgoeden zijn de locaties nog bekend.

Kenmerken:

• Bouw van houten huizen en stadsgrachten. Vondsten in greppels geven een kijkje in het dagelijks leven.
• Vanaf 1314 begon de bouw van het huidige Kasteel van Helmond.
• Omgracht landgoed: unieke archeologische sites met restanten van oude woningen.

In de zestiende en zeventiende eeuw werd Helmond meerdere malen geplunderd en platgebrand door Gelderse troepen en later door Staatse legereenheden. Uit historische gegevens en plattegronden van onder andere Jacob van Deventer uit omstreeks 1540 en Ludovico Guicciardini uit 1602 blijkt dat de stad versterkt was met grachten, bruggen, wallen en poorten. De rivier de Aa speelde een belangrijke rol bij ontwikkeling van de stad. Het water was nodig voor de aandrijving van de watermolen op de Watermolenwal, bij ambachtelijke activiteiten zoals het brouwen van bier en het looien van leer en mogelijk ook bij de aanvoer van goederen over water. Een opgraving aan de Veestraat heeft aangetoond dat er in de zeventiende eeuw een houten kade is gebouwd en dat de rivier werd uitgediept. Mogelijk gebeurde dat om de watertoevoer naar de molen op de Watermolenwal te garanderen. Naast de rivier zijn aan de Oude Aa resten van een brouwerij uit de zestiende eeuw en twee leerlooierijen uit de zeventiende en negentiende eeuw opgegraven.

Een combinatie van archeologisch en bouwhistorisch onderzoek leverde inzicht in enkele laatmiddeleeuwse stadswoningen. Het huis ‘De Valck’ was van oorsprong een grote stenen woning die in de zeventiende eeuw verbouwd werd en in de achttiende en negentiende eeuw opgedeeld werd in drie woningen. De panden Markt 7, Markt 14 en Kerkstraat 48 hebben nog altijd een houtconstructie uit de zestiende eeuw. Bouwhistorisch onderzoek geeft inzicht in het ontstaan en de ontwikkeling van de Helmondse stadswoningen vanaf de veertiende eeuw tot heden.

Kenmerken:

• Bouw van houten huizen en stadsgrachten. Vondsten in greppels geven een kijkje in het dagelijks leven.
• Vanaf 1314 begon de bouw van het huidige Kasteel van Helmond.
• Omgracht landgoed: unieke archeologische sites met restanten van oude woningen.