Commissiestukken Duurzaam Bouwen Poltiekeurmerk Veilig Wonen

TER KENNISNAME

Gemeente Helmond

Commissie-format

Verzoek College van B en W voor Commissiebehandeling.

Vastgesteld in B en W vergadering van: 6 mei 2003

Onderwerp: Actualisering beleid inzake Duurzaam Bouwen, Politiekeurmerk Veilig Wonen en Bezoekbaar

en Aanpasbaar Bouwen.

Inhoud: Sedert een aantal jaren voert de gemeente Heimond een actief beleid op het gebied van

bovengenoemde onderwerpen. Zo werd op 2 december 1996 het Convenant Duurzaam Bouwen Regio

Eindhoven ondertekend en werd eind jaren negentig in het kader van de vaststelling van het jaarlijks

Volkshuisvestingsplan besloten een actief beleid te voeren op het gebied van het Politiekeurmerk Veilig

Wonen en Bezoekbaar en Aanpasbaar Bouwen.

Onlangs is met de vaststelling van de Nota Wonen (4 november 2002 door de gemeenteraad) dit beleid

nogmaals bevestigd.

Per 1 januari 2003 is de bouwregelgeving door een wijziging van het Bouwbesluit op een aantal onderdelen

gewijzigd. Dit is mede aanleiding geweest het beleid op de hiervoor genoemde onderdelen eens tegen het

licht te houden en waar nodig te actualiseren.

In haar vergadering van 6 mei 2003 heeft het college ingestemd met deze actualisering.

In de voorliggende stukken (notitie en bijlagen) wordt ingegaan op de wijzigingen van deze onderdelen.

Met dit verzoek mee te zenden stukken: Notitie betreffende actualisering beleid Duurzaam Bouwen.

Politiekeurmerk Veilig Wonen en Bezoekbaar en Aanpasbaar Bouwen, met bijlagen.

Het college van B en W verzoekt:

Advies voor te leggen aan de commissie RF op 20 mei 2003 met als doel: ter kennisname

CM RF PKVW DUBO 060503

Pagina 1 van 2

Notitie:

Sedert enige jaren wordt in de gemeente Heimond gewerkt met basis (check-)lijsten op grond waarvan

woningbouwplannen worden getoetst op aspecten ten aanzien van Duurzaam Bouwen en het

Politiekeurmerk Veilig Wonen. Voorts is een beleid ontwikkeld ten aanzien van de aspecten Bezoekbaar en

Aanpasbaar Bouwen.

De praktijk wijst uit dat het merendeel van de projectmatige woningbouw in Heimond inmiddels gerealiseerd

wordt met inachtname van deze randvoorwaarden.

Voor particulieren hebben deze randvoorwaarden een meer vrijblijvend karakter. Het voorlopig ontwerp

wordt weliswaar door de afdeling Bouwen en Wonen, team Wonen, getoetst maar een controle op de

naleving van de voorschriften op deze specifieke onderdelen blijft veelal achterwege.

Zo zijn er thans nog nauwelijks particuliere woningen gecertificeerd voor het Politiekeurmerk Veilig Wonen

terwijl in de projectmatige bouw inmiddels een groot aantal aantal projecten is gecer-tificeerd.

Deze constatering, alsmede de wijziging in bouwregelgeving (Bouwbesluit) zijn aanleiding geweest het

huidige beleid te actualiseren.

Ten aanzien van Duurzaam Bouwen zijn de volgende wijzigingen doorgevoerd:

Aanpassingen in eisen als gevolg van doorgevoerde wijzigingen in het Nationaal Pakket Woningbouw,

Duurzaam Bouwen. Mede als gevolg van de nieuwe bouwregelgeving.

Nieuw uitgangspunt Samenwerkingsverband Regio Eindhoven (SRE)

Enkele opvallende wijzigingen zijn:

Het vervangen van de eisen met voorgeschreven Rc-waarden, door 1 algemene eis, tot verbetering

van de EPN-waarde. (deze eis kan voldaan worden door o.a. de RC-waarden te verhogen)

Het laten vervallen van eisen die bijna altijd standaard zo uitgevoerd worden:

Gebruik van producten zonder CFK'S, van spaanplaat met beperkte formaldehyde-emissie of het

toepassen van mechanische ventilatie.

Daarnaast zijn een aantal maatregelen opgenomen met extra aandacht voor zuinig energiegebruik en

waterbesparende maatregelen.

Voor wat betreft het Politiekeurmerk Veilig Wonen zijn de randvoorwaarden op de volgende onderdelen

aangepast:

Aanpassingen in eisen als gevolg van doorgevoerde wijzigingen in het landelijke pakket voor Politiekeurmerk

Veilig Wonen.

Ten aanzien van Bezoekbaar en Aanpasbaar Bouwen zijn de volgende wijzigingen doorgevoerd:

Bezoekbaarheid:

Vervallen van eisen doordat deze in het nieuwe Bouwbesluit zijn opgenomen:

Vrije doorgang deuren (breedte en hoogte)

Afmetingen apart toilet minimaal 0,90 * 1,20, m.u.v. materiaalomschrijving

Afmetingen trappen, m.u.v. de vrije breedtemaat en een vrij vloeroppervlak

Herverdelen van eisen:

Hoogte deurbel ... van de deur, hoogte deurknopl-klink ... 1,20m.

Aanpasbaarheid:

uitgebreid met:

Enkele afmetingen van ruimten en de onderdelen trap, diversen woning, diversen complex (> 50

woningen)

Daarnaast is er een scheiding aangebracht tussen sociale huur- en koopwoningen en specifieke bejaarden

en seniorenwoningen. Deze eisen zijn voorzien van een V en zijn voor deze doelgroep verplicht. Voor

overige doelgroepen gelden deze eisen als aanbeveling.

Bijlagen:

- geactualiseerde checklisten en toelichting (deze sluiten thans aan op de huidige bouwregelgeving).

- een nieuwe lay-out (o.a. voor wat betreft de kaft van de brochures).

CM RF PKVW DUBO 060503

Pagina 2 van 2

1 1

,k

Gemeente Helmond

0 a

o 1 Ie eur er

gel.lemi al vvonen yy

voor

particuliere woningbouwers

in de gemeente Heimond

P 0 L 1 T 1 E

KEURMERK

VEILIG

0

WONEN

Maart 2003

Per jaar wordt er in Nederland zo'n 1 00.000 keer ingebroken. Deuren of ramen gekraakt.

Dierbare bezittingen ineens verdwenen. Een onbekende die in uw huis heeft rondgesnuffeld.

Misschien is het u ook al eens overkomen. En anders kent u vast wel iemand bij wie dit

gebeurd is. Gelukkig kunt u zelf veel doen om een inbraak te voorkomen. Bijvoorbeeld door

uw huis te bouwen volgens de eisen van Politie Keurmerk Veilig Wonen@. Hoewel dit

keurmerk geen garantie kan geven dat er nooit meer wordt ingebroken, leert de ervaring wel

dat de kans op een inbraak zo'n 98% kleiner is. Daarnaast hebben wijken met het keurmerk

minder last van vernielingen, overlast en autodiefstal. Bewoners voelen zich veiliger. Zij

voelen zich prettiger in een keurmerkwijk of -huis.

Het Politiekeurmerk Veilig Wonen@, misschien ook iets voor U ?

De gemeente Heimond is, evenals de andere regiogemeenten, met de Politie Brabant Zuid-

Oost een overeenkomst aangegaan met betrekking tot het bevorderen van de veiligheid in

en om de woning. Hiermede wordt getracht de woninginbraken door de

gelegenheidsinbreker terug te dringen, en de sociale veiligheid in semi-openbare ruimten en

de direkte woonomgeving te verbeteren. In de woonomgeving worden b.v. vandalisme,

autodiefstal en auto-inbraken tegengegaan door goede maatregelen. Het gevoel van

veiligheid behoort tot één van de belangrijkste maatschappelijke behoeften.

Het voorkomen van criminaliteit is niet uitsluitend een rol van de politie. Veiligheid betreft de

totale gemeenschap waaraan ieder lid van deze gemeenschap haar eigen steentje kan

bijdragen. Zoals hierboven wordt weergegeven kan deze bijdrage behalve op sociaal en

maatschappelijk terrein ook betrekking hebben op de bouwkundige inrichting.

Architecten, stedenbouwers en planologen kunnen een belangrijke bijdrage leveren aan de

sociale veiligheid. Honderd procent sociaal veilig ontwerpen is onmogelijk. Het zijn de

mensen, die delicten plegen en niet de gebouwen of buitenruimten. Maar door een adequate

vormgeving en inrichting van de gebouwde omgeving kan de kans op vandalisme,

diefstallen, inbraken, etc., kortom de kleine of veel voorkomende criminaliteit wel beperkt

blijven. Ook het gevoel van veiligheid is mede afhankelijk van de wijze, waarop woningen en

andere functies worden gemengd, gebouwen worden ontworpen en buitenruimten worden

ingericht. Met sociale veiligheid wordt dus zowel het gevoel van veiligheid, als zo min

mogelijk criminaliteit aangeduid.

Bij het ontwerpen van de wijk en de woning dienen steeds zo gunstig mogelijke voorwaarden

te worden gecreëerd, voor het ontstaan van sociaal veilige situaties, waarbij gedacht kan

worden aan aspecten zoals;

> m.b.t. de openbare ruimte:

¿ voldoende straatverlichting die is afgestemd op de plaatsing van straatbomen

¿ veilige routes voor voetgangers en fietsers

overzichtelijke en verlichte achterpaden

groen in de wijk dat het zicht niet mag belemmeren

kleine overzichtelijke goed verlichte parkeerterreinen, met zicht vanuit meerdere

woningen

goed onderhoud van de openbare voorzieningen en spoedig herstel na

vernielingen.

Maart 2003 blad 214

> m.b.t. de woning:

¿ ramen en deuren voldoen aan de normen voor inbraakpreventie

¿ ramen en deuren op bereikbare hogere verdiepingen zijn eveneens inbraakwerend

¿ goed zicht vanuit de woning op de openbare ruimte

¿ goede verlichting bij voor-, achter- en zijdeuren en ook bij bereikbare hogere

verdiepingen

Maatregelen waaraan moet worden voldaan om bij te dragen aan een veiligere woning en

woonomgeving zijn -indien mogelijk- gestandaardiseerd en vastgelegd in het Handboek

"Politiekeurmerk, Veilig Wonen". Aan de hand van dit handboek is het mogelijk om

bouwplannen en de woonomgeving op systematische wijze vanuit ruimtelijk-bouwkundige

invalshoek door te lichten op aspecten van sociale veiligheid.

Het handboek is ingedeeld in vijf categorieën:

1. Stedenbouwkundige randvoorwaarden

2. Openbare ruimte

3. Kavels

4. Gebouw

5. Woning

Beleidsuitgangspunt van de gemeente Heimond is dat nieuwbouwplannen worden

ontwikkeld conform het "Politiekeurmerk Veilig Wonen". Om dit streven in praktijk te brengen

zijn meerdere partijen verantwoordelijk. Enerzijds dient de gemeente voorwaarden-

scheppend op te treden voor het aandeel wat zij daarin heeft. Anderzijds dient de bouwer

ook aan de gestelde randvoorwaarden en kwaliteitsnormen te voldoen.

De eisen, waaraan moet worden voldaan, zijn zodanig in de bovengenoemde vijf categorieën

ingedeeld dat zij overeenstemmen met de partijen die verantwoordelijk zijn voor de

uitvoering van die betreffende eisen. Zo is de gemeente verantwoordelijk voor de eisen in de

categorieën 1, 2 en 3 (stedenbouwkundige randvoorwaarden, de openbare ruimte en de

verkaveling). Projectontwikkelaars zijn verantwoordelijk voor de categorieën 4 en 5 (de

gebouwen en woningen die zij realiseren) en gedeeltelijk voor categorie 3 (de verkaveling).

U als realisator van een individuele woning bent daarmee verantwoordelijk voor de

eisen die worden gesteld in categorie 5 (de woning) van het handboek

"Politiekeurmerk Veilig Wonen".

Categorie 5 omvat de volgende eisen en randvoorwaarden:

Wl Zicht op de openbare ruimte (aanvullende eis)

W2 Entree; Zicht en verlichting

W3 Opklimbaarheid

W4 Deuren; inbraakwerendheid

W5 Ramen en ventilatie-openingen; inbraakwerendheid

W6 Lichtkoepels; inbraakwerendheid

W7 Berging, schuur of garage; ramen, deuren en verlichting

W8 Rookmelder

Wg Alarmering (aanvullende eis)

W10 Voorlichting en communicatie

Maart 2003 blad 314

De eisen zelf zijn uitgewerkt in zogenaamde normbladen: één eis per normblad. U vindt op

die normbladen steeds de prestatie-eis waaraan men moet voldoen (wat) en de manier

waarop aan de prestatie-eis kan worden voldaan (hoe).

Bijgaand treft u de brochure: 'Veilig Wonen, Prettig Wonen' op een vrije kavel, waarin

de eisen Wl tlm W10 staan toegelicht.

Indien u voldoet aan de eisen uit het handboek, kunt u in aanmerking komen voor het

certificaat "Politiekeurmerk Veilig Wonen". U maakt zelf de keuze of u het certificaat

daadwerkelijk aanvraagt. Er zijn inmiddels verzekeringsmaatschappijen die een korting

geven op de premie indien uw woning voorzien is van het politiekeurmerk en u een certificaat

kunt overleggen.

Het afgegeven keurmerk is vijf jaar geldig. Na vijf jaar kan opnieuw een certificaat worden

aangevraagd. Gecontroleerd wordt dan of nog steeds aan de eisen van die tijd wordt

voldaan.

De gemeente Heimond heeft naar u de verantwoordelijkheid een veilige woonomgeving te

creëren en u als realisator van een woning heeft de verantwoordelijkheid een veilige woning

te realiseren. Dit betekent dat u moet voldoen aan de eisen Wl t/m W10 uit het handboek

"Politiekeurmerk Veilig Wonen".

U dient de bijgevoegde checklist "Politiekeurmerk Veilig Wonen" voor particuliere

woningbouwers in te vullen en samen met uw bouwaanvraag in te dienen bij de gemeente.

In de checklist dient u aan te kruisen of uw ontwerp voldoet aan de gestelde eisen (vold.) of

dat in uw ontwerp niet is voldaan aan de eis (niet vold.). Bij enkele punten is het mogelijk dat

de eis niet van toepassing is op uw ontwerp. In dat geval kunt u het vakje n.v.t. aankruisen.

Vervolgens is het uw eigen keuze of u na de oplevering van uw woning ook daadwerkelijk

het certificaat "Veilige Woning" aanvraagt.

U heeft hiervoor een kopie van attest of een verklaring van de SKG of SKH nodig. Deze

maken deel uit van de keuring die hoort bij het certificaat "Veilige Woning".

De leverancier enlof de aannemer zijn verplicht volgens de wet (het bouwbesluit) deze te

overhandigen.

Voor vragen met betrekking tot het Politiekeurmerk Veilig Wonen kunt u altijd terecht bij de

bouwplanadviseur, de heer W. Verberne (tel: 0492-587503) of mevrouw L. Huppertz (0492-

587583) afdeling Bouwen & Wonen.

Maart 2003 blad 414

P 0 L 1 T 1 E

KEURMERK

VEILIG

WONEbi

Checklist Politiekeurmerk Veiling Wonen 0 Nieuwbouw Particulieren

Project Datum: ......................

Naam: xxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxx

Adres bouwwerk: xxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxx

Soort Woning:

Eengezinswoning : ......... (i) Vrijstaand (2)2-onder-l-kap (3)rijwoning

Meergezinswoning: ........ (1) appartement (2) flat (3) studio

Opdrachtgever

Naam: xxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxx

Adres: xxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxx

Tel. 1 Fax.: ............................................. 1 xxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxx

Handtekening: xxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxx

Toelichting

Woningbouw moet voldoen aan:

- DeBasiseisen;W2t/mW8enW10

- De Aanvullende eisen; Wl en W9 ( indien de waarde van de woning boven 1,5*de gemiddelde

koopprijs van de regio ligt)

Overige Informatie

PKVW www.Politiekeurmerk.ni

Gemeente Heimond Afdeling Bouwen & Wonen

Maart 2003 Blad 112

W - EISEN

N.V.T. Vold. Vold.

N iet

zicht op openbare ruimte

er is zicht vanuit de woonvertrekken op de openbare ruimte

alle gevels hebben ramen

er zijn geen zichtbelemmerende obstakels

IILIiiiiiii

n ree; z cht en verlichting

de entree ligt in het zicht van de openbare ruimte

de entree ligt vlak in de gevel, geen nissen of de nis is 2x zo breed als diep

zichtbaarheid voor deur(deurruit, -spion)

eventuele bergingen aan de voorzijde springen max. 1,5 m uit

aansluitpunt voor buitenverlichting bij alle bereikbare entree's (voor-, achter-, tuin-, garage-, of balkondeur)

of voldoende openbare verlichting aan de gevel

Ligt de entree in een nis, portiek of onder overkapping dan een lamp aanbrengen

Bereikbaarheid

geen opklimmogelijkheden via lage daken, aanbouwen e.d. (3,5 m) NEN 5087

Balustrades e.d. bieden geen opklimmogelijkheden

Ramen en deuren die bereikbaar zijn, zijn voldoende inbraakwerend (NEN 5096)

Deuren; inbraakwerendheid gevelelementen

bereikbare deur is 3-minuten-inbraakwerend (NEN 5096)

binnenbeglazing of beschermende buitenbeglazing (beveiligde schroeven enlof hechtende kit)

beweegbare openingen zijn beveiligd (bijv. brievenbus)

Deuren zijn gelijksluitend, eenvoudig en licht bedienbaar

1

Ramen en ventilatieopeningen: inbraakwerendheid geveleiementen

beweegbare ramen, dagmaat>= 15 cm en vaste ramen <1,5M2 zijn 3-minuten-inbraakwerend (NEN 5096)

ramen zijn eenvoudig en licht bedienbaar

ramen met binnenbeglazing of beschermende buitenbeglazing (beveiligde schroeven enlof hechtende kit)

liga i-@l 1-eigi

lnbraakwerendheid; lichtkoepeis en dakramen

onbreekbaar materiaal

doorklimbeveiliging (3-minuten-inbraakwerend) vigs BRL 3204

bevestigd met beveiligde schroeven enlof moeren enlof ingeplakt in dakbedekking

erging, schuur of garage; ramen, deuren en verlichting (die geen toegang tot de woning geven)

deuren voldoen aan eis W4

ramen voldoen aan eis W5

aansluitpunt voor buitenverlichting

Deuren van een losse berging en schuur mogen ook beveiligd worden volgens de BRL 3104

@ookmelder

minimaal een rookmelder op verdieping met slaapvertrekken

De rookmelder is voorzien van het goedmerk van het Keurmerkinstituut Konsumentenprodukten

e leidingen voor een inbraaksignaleringssysteem naar de voor- en achterdeur

bels zijn weggewerkt in de muur.

lijke werking contactdozen telefoon

ting en communicatie

(schriften jke) informatie aan bewoner

Basiseis, verplicht

Aanvullende eis, 60 % halen van de eisen die van toepassing zijn

X X X Aankruisen indien van toepassing Blad 212

im

DUURZAAM BOUWEN

Algemeen .......................... . xxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxx 2

VASTE MAATREGELEN

Woningbouw

Energie ...... .................... xxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxx 4

Water xxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxx 5

Materiaal xxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxx 6

Binnenmilieu xxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxx 7

Projectbouw ............. 11 ................................................ .............. . ........................ 7

VARIABELE MAATREGELEN

Woningbouw

Energie .... xxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxx 9

Water xxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxx 1 1

Materiaal ........... ... 1........................... ............................... 1 2

Afval xxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxx 1 5

Binnenmilieu 1 6

Omgevingsniveau xxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxx 1 7

Projectbouw ........ ....... 1............................... 1.1 xxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxx 1 7

Checklist ........ ................ xxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxx losbladig

Maart 2003 blad 1/18

Wat is duurzaam bouwen?

Duurzaam bouwen (Dubo) staat voor bouwen met zorg voor het milieu en de gezondheid. De nieuwbouw en

verbouw van woningen gaat gepaard met het gebruik van bouwmaterialen, verf en dergelijke. Dat levert veel

afval op. Wanneer bij het bouwen van woningen meer rekening wordt gehouden met het milieu levert dat

een grote milieuwinst op. Bovendien is, door de aandacht voor natuurlijke materialen, duurzaam bouwen ook

beter voor de gezondheid.

Duurzaam bouwen toepassen

Duurzaam bouwen begint al bij het schetsontwerp. In de ontwerpfase kunt u namelijk keuzes maken die later

bijdragen aan het principe van duurzaam bouwen. Sommige maatregelen kosten vrijwel geen geld en zijn

gemakkelijk te realiseren. Een besparing op uw water- en energierekening is daarbij mooi meegenomen.

Denkt u bijvoorbeeld aan waterbesparende voorzieningen, zoals: een zuinige douchekop, regelbare

toiletspoeling en doorstroombegrenzers op kranen die u veel gebruikt.

Convenant duurzaam bouwen

Om het duurzaam bouwen in Zuidoost-Brabant te bevorderen, hebben de volgende partijen op 2 december

1996 het "Convenant duurzaam bouwen Regio Eindhoven" ondertekend:

Het SRE (Samenwerkingsverband Regio Eindhoven), gemeenten en woningcorporaties in de Regio

Eindhoven, het NVOB (Nederlands Verbond van Ondernemers in de Bouwnijverheid) afdeling Oost-Brabant

en de BNA (Bond van Nederlandse Architecten).

Landeliuk Plan van Aanpak

Het Convenant duurzaam bouwen Heimond staat niet op zich. Het Rijk is sterk voorstander van duurzaam

bouwen en verwacht dat zich een snelle ontwikkeling op het gebied van duurzaam bouwen zal voordoen. De

Tweede Kamer heeft eind 1995 het Plan van aanpak Duurzaam Bouwen vastgesteld. Inmiddels zijn ter

uitwerking daarvan diverse Nationale Pakketten duurzaam bouwen opgesteld, waaronder dat voor

nieuwbouwwoningen.

Basispakket duurzaam bouwen

Door het Convenant te ondertekenen verklaren de deelnemers dat zij zoveel mogelijk de maatregelen uit het

zogenaamde Basispakket duurzaam bouwen zullen toepassen. Dit Basispakket bestaat uit verplichte en

aanbevolen maatregelen.

Het Basispakket (versie aanuari 2003) bevat:

A. 18 (vaste) maatregelen die verplicht zijn voor elke nieuw te bouwen of te verbouwen woning in

Heimond. Voor projectbouw zijn 22 (vaste) maatregelen verplicht. De maatregelen zijn verplicht tenzij u

kunt aantonen dat toepassing ervan in specifieke gevallen niet mogelijk is.

B. 38 (variabele) maatregelen die aanbevolen worden. Per bouwproject moeten tenminste 23 variabele

maatregelen gerealiseerd worden. Bij projectbouw moeten uit 42 variabele maatregelen er tenminste 25

gekozen worden.

Particuliere bouwers

Ook van de particuliere bouwer wordt verwacht dat hij zijn woning gaat (laten) bouwen, rekening houdend

met de maatregelen uit het Basispakket. Ter informatie is daarom het Basispakket hierbij in zijn geheel

opgenomen. Voor de particuliere bouwer geldt dus ook dat 18 (vaste) maatregelen verplicht zijn en dat

minstens 23 van de 38 variabele maatregelen worden toegepast.

Maart 2003 blad 2118

Werkwiize

Als een bouwer een bouwvergunning wil aanvragen, moet hij zijn bij de afdeling Bouwen & Wonen van de

gemeente. De ambtenaar zal een checklist duurzaam bouwen uitreiken en indien gewenst de dubo-

maatregelen met de aanvrager bespreken.

Thema's

Het Basispakket betreft de volgende thema's:

Energie

Water

Materialen

Binnenmilieu

Diversen (afval, omgevingsniveau)

Checklist

In deze brochure vindt u achterin een overzicht van alle maatregelen, waarop u de door u toe te passen

maatregelen kunt aankruisen (de checklist).

Per milieumaatregel vindt u informatie over:.

specificatieblad van het Nationale Pakket duurzaam bouwen

de milieuwinst

een toelichting op de toepassing en de aandachtspunten

De informatie in dit Basispakket is gebaseerd op het Nationale Pakket duurzaam bouwen (laatste versie,

nov.2002).

Meerkosten?

Het Bouwbesluit geeft voor nieuwbouw-woningen de EPN, de Energie Prestatie Norm. Om daaraan te

voldoen moet de bouwer al veel isolerende en energiebesparende voorzieningen treffen.

De eventuele meerkosten van maatregelen zijn sterk afhankelijk van de samenstelling en van de speciale

context waarbinnen zij worden gerealiseerd. Het Nationale pakket bevat echter kostencijfers per maatregel,

berekend op basis van een referentiewoning (NOVEM), waarmee een schatting toch te maken is.

Voor meer informatie over het Basispakket duurzaam bouwen kunt u terecht bij:

Gemeente Heimond Dubo-eentrum:

Afdeling Bouwen & Wonen www.dubo-centrum.ni

www.heimond.ni

Samenwerkingsverband Regio Eindhoven NVOB afdeling Oost-Brabant

Postbus 985 Hoogstraat 47

5700 AZ Eindhoven 5615 PA Eindhoven

tel. 040-2594594 tel. 040-2441756

www.sre.ni www.nvob.ni

BNA kring Zuidoost-Brabant Aedes, Vereniging van Woningeorporaties

Postbus 289 Postbus 7184

5670 AG Nuenen 5605 JD Eindhoven

tel. 040-2843029 tel. 040-2592080

www.bna.ni www.aedes.ni

Heimond, januari 2003

Maart 2003 blad 3118

Vaste Maatregelen

1. Gebruik HR++-glas met U <1,2 W/M2K in alle verwarmde ruimten

Specificatieblad S016

Milieuwinst: ml gas/jaar

Toelichting: De kosten/baten verhouding is het beste bij een ruitoppervlak van > 0,5M2

Bij onverwarmde ruimten kan het beste dubbelglas met een U-waarde < 3@OW/M2K

worden gebruikt om het condensatierisico te beperken.

Glassoorten, voorzien van opgedampte metaallagen enlof coating voldoen hieraan.

2. Breng een brievenbus met verbeterde tochtwerendheid aan

Specificatieblad S020

Milieuwinst: Beperking milieubelastende emissies, gebruik fossiele brandstoffen en

tochtverliezen. Verhoging thermisch comfort.

Toelichting: Aan de maatregel wordt voldaan indien één van de volgende maatregelen is

toegepast:

- buitenbus;

- Centrale brievenbussen (bij meergezinswoningen)

- Tweetraps tochtwering met borstel

3. Isoleer kruipluiken en zorg voor een goede afdichting

Specificatieblad S022

Milieuwinst: Beperking milieubelastende emissies, gebruik fossiele brandstoffen. Beperking

vocht- en radontransport vanuit de kruipruimte.

Toelichting: Aan de maatregel wordt voldaan indien het kruipluik voldoet aan de volgende eisen:

- gebruik onderhoudsvrij plaatmateriaal

- maak Rc gelijk aan Rc aansluitende vloerconstructie

- zorg voor afdichting tussen hoekijzer en kruipluik d.m.v. duurzaam profiel

4. Maak het ontwerp geschikt voor het gebruik van actieve zonne-energie

Specificatieblad S032

Milieuwinst: Een groter percentage woningen kan in de toekomst effectief voorzien worden van

zonnecelien en zonneboilers.

Toelichting: Om aan de maatregel te voldoen moet:

- De jaarlijkse invang van zoninstraling meer dan 85% van het maximaal haalbare

bedragen

- Het bruikbare (dak)oppervlak per woning ten minste 1 Om' bedragen

- Een kort en logisch leidingverloop mogelijk zijn tussen collector en voorraadvat

- De verblijfruimten en het grootste glasoppervlak georiënteerd zijn tussen

zuidoost en zuidwest

Maart 2003 blad 4118

5. Isoleer de leidingen voor warmtapwater volledig

Specificatieblad S038

Milieuwinst: Voor de individuele woning een besparing van ±5% op het energieverbruik van

warm water. Dit komt overeen met ca. 20m1 gas/jaar.

Toelichting: Voor leidingen met een uitwendige diameter van maximaal 15 mm kan een

isolatiedikte van 9 mm aangehouden worden.

Deze maatregel is van toepassing bij vrijliggende leidingen die deel uit maken van

een circulatiesysteem en bij leidingen in onverwarmde ruimten. Het infrezen of

instorten van leidingen dient zoveel mogelijk vermeden te worden. Het isoleren van

ingefreesde of ingestorte leidingen is weinig zinvol.

6. Isoleer CV-leidingen en distributieleidingen

Specificatieblad S042

Milieuwinst: Bij een leiding met uitwendige diameter van 22mm en een isolatiedikte van 20mm

komt dit op 13M3 gas/jaar per ml leiding.

Toelichting: CV-leidingen in onverwarmde ruimten en leidingen in beton en afwerklagen dienen

zoveel mogelijk te worden vermeden.

7. Optimaliseer het ontwerp op leidingiengtes

Specificatieblad S050

Milieuwinst: Beperking van materiaal en waterbesparing. Tevens blijft onnodige opwarming van

water in de leiding beperkt.

Toelichting: De leidingkoker moet zodanig geplaatst worden dat natte ruimten er direct aan

grenzen. Plaats de leidingkoker en de meterkast het liefst tegen dezelfde

bouwmuur.

8. Tref waterbesparende voorzieningen

Specificatieblad S383

Milieuwinst: 20-25% minder drinkwaterverbruik.

Toelichting: De volgende maatregelen moeten worden genomen:

- Waterbesparende douchekop met KIWA laagverbruikaanduiding of gelijkwaardig

- Waterbesparend toilet met KIWA keur (spaarknop), inhoud stortbak 6 liter

- Volumestroombegrenzers of waterbesparende perlator in de keuken en

badkamer

- Een aparte warmwaterleiding (d=12mm) naar de keukenkraan

9. Optimaliseer het ontwerp van een waterleidingsysteem voor warm tapwater

Specificatieblad S384

Milieuwinst: Bij een verkorting van 1 1 naar 5 meter wordt een besparing gerealiseerd van 4m'

water en 40M3 gas.

Toelichting: Er moet een wachttijd van minimaal 30 seconden aangehouden worden om water

van 540C uit de kraan te krijgen.

Maart 2003 blad 5/18

10. Stem de duurzaamheidsklasse van hout en de eventuele oppervlaktebehandeling

enlof verduurzaming per geval af op de beoogde toepassing

Specificatieblad S064

Milieuwinst: Beperking milieubelastende emissies ten gevolge van verduurzaming

Toelichting: Het louter om esthetische redenen toepassen van een duurzamere houtsoort dan

de toepassing vraagt, is niet toegestaan.

11. Indien PVC gebruikt wordt: gebruik PVC waarvan de kringloop gesloten wordt en

indien voor de toepassing verkrijgbaar gerecycled PVC

Specificatieblad S071

Milieuwinst: Een beperkt gebruik van primaire grondstoffen

Toelichting: De hoeveelheid die momenteel vrijkomt voor hergebruik is nog beperkt.

12. Gebruik voor beton waar dit technisch mogelijk is, klinkerarme cementsoorten

Specificatieblad S073

Milieuwinst: Minder verbruik van niet-vernieuwbare grondstoffen

Toelichting: Aan deze maatregel wordt voldaan indien, waar dit technisch mogelijk is, voor beton

één van de volgende klinkerarme cementsoorten wordt toegepast:

- CEM 11/B V 32.5 R (portlandvliegaseement)

- CEM 11/B M (V-L) 32.5 N (portlandcomposietcement)

- CEM 111/B 42.5 N (hoogovencement 42.5)

- CEM 111/B 42.5 PLUS (hoogovencement 42.5 PLUS)

- CEM III/A 52.5 N (hoogovencement 52.5)

- CEM V/A (S-V) 42.5 N (composietcement)

13. Indien gebruik wordt gemaakt van beton, gebruik dan beton met grindvervanger

Specificatieblad S074

Milieuwinst: Minder verbruik van niet-vernieuwbare grondstoffen

Toelichting: 20% grind mag zonder aanvullende berekeningen vervangen worden door

granulaat. Het grind in niet-constructieve betonnen werkvloeren of overige

betonconstructies mag volledig worden vervangen door beton- en /of

menggranulaat.

Indien er sprake is van schoonwerk (prefab)beton mag van deze eis afgeweken

worden.

14. Gebruik bij totale houtverduurzaming producten die milieubewust verduurzaamd zijn

Specificatieblad S081

Milieuwinst: Beperking milieubelastende emissies ten gevolge van verduurzaming

Toelichting: Bij direct contact met grond of grondwater dient een alternatief te worden gekozen

voor met koperverbindingen verduurzaamd hout

Maart 2003 blad 6/18

15. Houd bij de materiaalkeuze voor kozijnen in buitengevels rekening met de

toepassingscondities

Specificatieblad S171

Milieuwinst: Beperking afval en bevordering gebruik vernieuwbare grondstoffen

Toelichting: Aan de maatregel wordt voldaan indien voor de buitenkozijnen (vaste delen) en

buitenramen (draaiende delen) gebruik wordt gemaakt van:

- Hout, conform S063 en S064

- Hergebruikt hout, conform S072

- PVC, conform S071

- Aluminium, voorzien van een thermische onderbreking

- Uitvoering en detaillering van het geveitimmerwerk moet voldoen aan de GIW-

garantie

16. Lever een duidelijke gebruikershandleiding mee

Specificatieblad S443

Milieuwinst: Bewuster energieverbruik, verhoging levensduur woning en positief effect op het

binnenklimaat

Toelichting: Aan de maatregel wordt voldaan indien een duidelijke gebruikershandleiding is

meegeleverd. (zie ook www.woonwiizerwizard.ni)

wwouwou~ mom

17. Breng standaard geen rookgasafvoervoorzieningen aan ten behoeve van een open

haard

Specificatieblad S034

Milieuwinst: Beperking ventilatieverliezen via aanvoerkanaal en rookgasafvoer. Tegengaan

verslechtering kwaliteit binnenklimaat, buitenlucht en stankoverlast.

Toelichting: In de gebruikershandleiding dient aandacht besteed te worden aan de argumenten

om (achteraf) geen open haard aan te brengen

18. Gebruik voor gisptoepassingen binnen: rogips of natuurgips

Specificatieblad S066

Milieuwinst: Besparing primaire grondstoffen door vervanging met industriële reststoffen.

Verlaging van de radonconcentratie in de binnenlucht.

Toelichting: prefab elementen bestaan veelal uit rogips of natuurgips. Voor stukadoorswerk zijn

de materialen in beperktere mate verkrijgbaar.

19. Pas individuele registratie van het energiegebruik toe

Specificatieblad S024

Milieuwinst: Volgens onderzoek leid deze maatregel tot een daling van energieverbruik met

gemiddeld ca. 20%

Toelichting: Energieverbruiksmeting van warmtapwater zal bij collectieve installaties ten minste

moeten bestaan uit een energieverbruiksmeting van de collectieve

tapwaterinstallatie

Maart 2003 blad 7118

20. Gebruik energië-efficiënte verlichting

Specificatieblad S048

Milieuwinst: 35% lager eiektriciteitsverbruik mogelijk bij een vergelijkbare lichtopbrengst.

Toelichting: Aan de maatregel wordt voldaan indien het geïnstalleerd vermogen van collectieve

verlichting (armatuur, voorschakelapparaat en lamp) minder dan 1 OW/M2 bedraagt.

Om dit te behalen moeten de gemeenschappelijke entree, galerijen, portieken en

bergingsgangen worden voorzien van energie-efficiënte verlichting zoals HF-lampen

en compacte fluorescerende lampen. Het verdient aanbeveling armaturen te

schakelen met een energiebesparende schakeling afgestemd op de functionele

eisen: schemerschakelaar. Armaturen die zonder hulpmiddelen bereikt kunnen

worden, dienen slagvast te zijn uitgevoerd.

21. Bied de bewoner voldoende keuzemogelijkheden ten aanzien van de afwerking van

de woning

Specificatieblad S315

Milieuwinst: Beperking afval en beperking materiaalgebruik

Toelichting: Bied de bewoner de keuze van wel of niet aanbrengen van behang en plinten.

22. Breng individuele watermeters aan bij meerdere gebruikers in één gebouw

Specificatieblad S378

Milieuwinst: Energiebesparing door lager warmwaterverbruik. Waterbesparing van 10-1 2% t.o.v.

collectief bemeterde woningen

Toelichting: Aan de maatregel wordt voldaan indien bij alle woningen individuele verbruiksmeting

van het water plaatsvindt.

Maart 2003 blad 8118

Variabele Maatregelen

1. Realiseer een extra gunstige energieprestatie (Heimond: EPC < 0,9)

Specificatieblad S003

Milieuwinst: Beperking milieubelastende emissies en gebruik fossiele brandstoffen

Toelichting: Aan de maatregel wordt voldaan indien de energieprestatiecoëfficiënt van de

woning (gelegen in Heimond); 0,9 bedraagt. Dit is 1 0% lager dan de eis van het

Bouwbesluit (per 1 jan. 2000: 1,0)

2. Pas geen open trap in de woonkamer toe

Specificatieblad S007

Milieuwinst: 80 M3 gas/jaar, indien de trap bij de entree wordt geplaatst. Verbeterde geluidwering

tussen de slaapkamer(s) en de woonkamer.

Toelichting: Indien vanuit het trappenhuis een buitendeur te bereiken is zonder een

verblijfsruimte te passeren, betekend dit een verbetering van de privacy en van de

brandveiligheid, omdat een (extra) vluchtweg beschikbaar is,

3. Neem een tochtportaal op (tuinzijde)

Specificatieblad S009

Milieuwinst: Verlaging ventilatieverliezen en beperking tocht ten gevolge van betreden 1 verlaten

van de woning.

Toelichting: Het tochtportaal aan de tuinzijde mag gecombineerd worden met een bijkeuken of

berging. Een tochtportaal dient een oppervlakte te hebben van minimaal 1,5x1,5m.

Er moet één binnendeur aanwezig zijn tussen het tochtportaal en de verblijfsruimten

4. Pas verbeterde klerdichting toe bij bewegende delen in kozijnen

Specificatieblad S019

Milieuwinst: Minder warmteverlies door infiltratie, minder tocht en betere geluidwering van de

gevel.

Toelichting: Aan de maatregel wordt voldaan indien de bewegende delen worden voorzien van

dubbele kierdichting en meerpuntssluiting.(BRL 0801, BRL 2701 of BRL 0703) Ter

voorkoming of beperking van vochtproblemen is een continue functionerende

ventilatie van groot belang.

5. Zorg voor een ruimte in of bij de woning waar was gedroogd kan worden

Specificatieblad S029

Milieuwinst: Beperking milieubelastende emissies en gebruik fossiele brandstoffen

Toelichting: Aan de maatregel wordt voldaan indien:

- een niet besloten, overdekte ruimte aanwezig is zoals een loggia, balkon of

veranda, bij voorkeur aan de achterzijde van de woning, óf

- een goed te ventileren inpandige ruimte aanwezig is, bijvoorbeeld een

onverwarmde zolder

Maart 2003 blad 9/18

6. Plaats een zonneboilerinstallatie

Specificatieblad S033

Milieuwinst: 150-200 ml gas per woning per jaar wanneer verwarming van koud tapwater

plaatsvindt. Een zonneboiler voor warmtapwater én ruimtebverwarming ligt op 400-

500 M3 gas per woning. De besparing is afhankelijk van installatietype,

ontwerpparameters en de samenstelling van het huishouden.

Toelichting: Belangrijke voorwaarden bij een zonneboiler zijn:

- oriëntatie collector tussen zuidoost en zuidwest

- helling tussen 350 en 450 t.o.v. het horizontale vlak

- collector, voorraadvat en naverwarmer (cv-ketel) worden zo dicht mogelijk bij

elkaar geplaatst in verband met leidingverliezen

- 'warme' leidingen moeten zeer zorgvuldig worden geïsoleerd

Het GIW accepteert toepassing van zonneboilers voor warmtapwater onder haar

garantieregeling maar stelt wel eisen m.b.t. de samenstelling van de systemen,

onderdelen, garantieverlening en goedkeuring. Diverse leveranciers voldoen

inmiddels aan deze eisen.

7. Voorzie in een warmwateraansluiting voor een vaatwasmachine

Specificatieblad S036

Milieuwinst: Beperking milieubelastende emissies

Toelichting: Aan de maatregel wordt voldaan indien zowel een warm- als koudwateraansluiting

aanwezig is op de beoogde opstelplaats van een vaatwasmachine.

Zie opmerkingen maatregel 14 (S477)

8. Pas een lage-temperatuurverwarmingssysteem toe

Specificatieblad S037

Milieuwinst: Een besparing op de warmte-opwekking van 1-5 %, afhankelijk van de ketel

(VR/HR) en het temperatuurverloop.

Toelichting: Aan de maatregel wordt voldaan indien de verwarmingsinstallatie een

aanvoertemperatuur kleiner of gelijk aan 55'C heeft (temperatuurklasse 55 of lager)

9. Plaats een zonnecelinstallatie (PV-systeem)

Specificatieblad S478

Milieuwinst: Een installatie van 0,4 kWp levert een besparing op van 320 kWh elektriciteit en tot

0,24 C02 perjaar.

Toelichting: Aan de maatregel wordt voldaan indien de woning of het wooncomplex s voorzien

van een netgekoppeld zonnecelsysteem (PV-systeem) groter dan 0,4 kWp en met

een opbrengst groter dan 1 0% van het eiektriciteitsgebruik in de woning of complex.

Er is sprake van een netgekoppeld PV-systeem, indien deze een vast deel van de

woning uitmaakt en aan het openbare eiektriciteitsnet is gekoppeld.

Het zonnecelsysteem dient volgens de richtlijnen van het plaatselijk energiebedrijf

aan het net te worden gekoppeld.

10. Pas warmteregeling op ruimteniveau toe

Specificatieblad S733

Milieuwinst: Beperking milieubelastende emissies en gebruik fossiele brandstoffen, verhoging

thermisch comfort.

Toelichting: Aan de maatregel wordt voldaan indien per vertrek de ruimtetemperatuur kan

worden geregeld.

Maart 2003 blad 1 0/1 8

11. Gebruik een toilet met een waterverbruik van maximaal 4 liter per spoeling

Specificatieblad S385

Milieuwinst: Beperking gebruik drinkwater

Toelichting: Aan de maatregel wordt voldaan indien het watergebruik van de toegepaste toiletten

maximaal 4 liter per spoeling bedraagt.

12. Tref verdergaande waterbesparende voorzieningen

Specificatieblad S386

Milieuwinst: Beperking milieubelastende emissies , gebruik fossiele brandstoffen en drinkwater

Toelichting: Aan de maatregel wordt voldaan indien voor een van de volgende opties wordt

gekozen, naast vaste maatregel 8 en 9:

Optie 1: Voldoen van variabele maatregels:

(1 l)S385, (13)S445, S451 (thermostatische douchemengkraan)

Optie 2: Voldoen van variabele maatregels:

(1 l)S385, (13)S445, S451 (thermostatische douchemengkraan) en (14) S477

Optie 3: Voldoen van variabele maatregels:

(1 l)S385, (13)S445, S451 (thermostatische douchemengkraan) en S648

(grijswatersysteem)

13. Plaats een regenton

Specificatieblad S445

Milieuwinst: Beperking gebruik drinkwater, doordat het regenwater o.a. voor de tuin gebruikt kan

worden

Toelichting: Aan de maatregel wordt voldaan indien tenminste een regenton per woning

geplaatst wordt.

Het verdient sterk aanbeveling om een regenton met een deksel toe te passen ter

voorkoming van overlast door muggen.

14. Installeer een systeem voor het gebruik van hemelwater

Specificatieblad S477

Milieuwinst: Beperking gebruik drinkwater door gebruik hemelwater voor o.a. toilet. De

waterbesparing ligt per huishouden op 20 tot 30 ml per jaar.

Toelichting: Aan de maatregel wordt voldaan indien binnen de woning gebruik wordt gemaakt

van hemelwater voor: toiletspoeling, wasmachine en tuin. Het minimum benodigd

opvangoppervlak is 30M2 per woning.

Een vrij-vervalinstallatie bestaat uit: dakoppervlak, hemelwaterafvoer,

regenwaterfilter, reservoir, reservoir-overloop, drinkwatertoevoer, leidingen en

armaturen. Pompinstallaties kennen een hogere investering maar leveren een

grotere waterbesparing op.

"Het aansluiten van hot-fill apparatuur (bijv. wasmachine, maar ook vaatwasmachine) op een

hemelwatersysteem is af te raden omdat hiervoor een extra warmwatertoestel nodig is." Een

drinkwaterleiding mag nooit in contact komen met een waterleiding voor hemelwater..

Daarom zal hemelwater, voordat het als hotfili-water gebruikt kan worden, afzonderlijk

verwarmd moeten worden.

Deze maatregel gaat niet samen met variabele maatregel 7 (S036) (Hemelwater

wordt niet geschikt geacht voor deze toepassing omdat het bacteriën kan bevatten)

Maart 2003 blad 11118

15. Koppel de hemelwaterafvoer af van het rioleringsstelsel

Specificatieblad S734

Milieuwinst: Beperking belasting waterzuiveringsinstallaties, regenwater terug laten vloeien naar

natuurlijke omgeving

Toelichting: Aan de maatregel wordt voldaan indien de hemelwaterafvoer van dakvlakken wordt

afgekoppeld van het rioleringsstelsel.

16. Maak verbindingen bereikbaar en demontabel

Specificatieblad S056

Milieuwinst: Onderdelen kunnen tussentijds beter en goedkoper vervangen worden. de

gebruiksfunctie van de woning kan eenvoudiger gewijzigd worden.

Toelichting: Bereikbaarheid 1 demonteerbaarheid is met name belangrijk bij aansluiting tussen

twee constructieonderdelen met sterk verschillende levensduur, bijvoorbeeld

pui/casco. Er is aandacht nodig voor het bereiken van een adequate geluidwering

en inbraakwerendheid.

17. Bescherm opgaand werk door gevelontwerp

Specificatieblad S061

Milieuwinst: Een langere levensduur en lof lagere onderhoudsbehoefte van de gevel onder het

balkon of overstek. Het overstek kan ook dienst doen als geïntegreerde zonwering.

Toelichting: Het overstek dient te bestaan uit een onderhoudsarm materiaal met een lange

levensduur, afgestemd op de overige dakbedekking. De overstekken zijn het meest

effectief op gevels met oriëntaties tussen zuid en noordwest en gevels waarin hout

is toegepast. In sommige gevallen (onderzijde overstek op +3.0 m of lager) kan

overwogen worden om de dakgoot (gedeeltelijk) te later vervallen, wat een extra

besparing aan materiaal oplevert en een bijdrage levert aan het bufferen van

regenwater in de woonomgeving.

18. Indien hout wordt toegepast, pas dan duurzaam geproduceerd hout toe

Specificatieblad S063

Milieuwinst: Bevordering gebruik vernieuwbare grondstoffen

Toelichting: Gebruik alleen hout met FSC keurmerk of hout met de keur van Stichting Keurhout.

Meer informatie kan verkregen worden bij Centrum Hout (www.eentrumhout.ni) of de

Stichting Goed Hout! www.goedhout.ni)

19. Gebruik voor metselwerk een schelpkalk(basterd)mortel of een cementmortel met

een gering portlandklinkergehalte

Specificatieblad S077

Milieuwinst: Beperking milieubelastende emissies , gebruik fossiele brandstoffen

Toelichting: De schelpkalk moet voldoen aan de NEN 931. Het verdient de aanbeveling voor de

receptuur van de schelpkalk(basterd)mortel gebruik te maken van de voorschriften

van de fabrikant van de schelpkalk. Bij het uitkrabben van metselmortel voor het

voegen van metselwerk ontstaat materiaalverlies en bouwafval. Zo mogelijk verdient

,.vol en zat" metselen en het direct afvoegen (doorstrijken) daarom de voorkeur

Maart 2003 blad 12118

20. Gebruik als begane grondvloer boven een krulpruimte of onverwarmde ruimte een

prefab systeemvloer

Specificatieblad Sl 16

Milieuwinst: Beperking materiaalgebruik

Toelichting: Het gebruik van een prefab systeemvloer levert een besparing op van maximaal

30% op beton- en maximaal 50% op staalgebruik ten opzichte van een massieve

plaatvloer met gelijke toelaatbare vloerbeiasting.

De maatregel is niet relevant indien gekozen wordt voor kruipruimteloos bouwen. In

dat geval zijn andere typen vloeren (waaronder een dunne, op een zandpakket

gestorte vloer), een gelijkwaardig alternatief.

21. Pas in de buitengevels montagekozijnen toe

Specificatieblad S170

Milieuwinst: Bevordering hergebruiksmogelijkheden en flexibiliteit, beperking afval

Toelichting: Aan de maatregel wordt voldaan indien voor buitenkozijnen montagekozijnen

worden toegepast.

22. Gebruik raamdorpels bestaande uit keramische elementen, staalplaat, natuursteen,

gegoten composietsteen of prefab beton (conform S074)

Specificatieblad S177

Milieuwinst: Beperking milieubelastende emissies, onderhoud en materiaafgebruik door langere

levensduur

Toelichting: De genoemde alternatieven zijn algemeen toepasbaar bij een gevelafwerking van

metselwerk, alsmede voor de verticale aansluiting van een houten gevelbeschieting

op metselwerk. Natuursteenproducten dienen voor 100% uit massief natuursteen te

bestaan.

23. Gebruik dorpels van natuursteen, keramische tegels of gegoten composietsteen bij

natte ruimten

Specificatieblad S239

Milieuwinst: Beperking schadelijke emissies tijdens productieproces

Toelichting: Het weglaten van dorpels in binnenkozijnen wordt aanbevolen ter bevordering van

de toegankelijkheid voor ouderen en minder validen. Door het gebruiken van deuren

met beweegbaar tochtprofiel in de onderdorpel kan de verslechterde geluidsisolatie

binnen de woning worden gecompenseerd. Dit is wel een dure oplossing.

24. Gebruik als naaddichting: PE-rolband of EPDM-rubber

Specificatieblad S248

Milieuwinst: Minder lekverliezen en betere primaire en secundaire hergebruiksmogelijkheden

Toelichting: PE-rolband (niet blootgesteld aan UV) en EPDM garanderen gedurende een lange

periode een goede voegafdichting en verkleven niet aan de aansluitende

constructie. Voegen van meer dan 15 mm dienen door een goede detaillering en

maatvoering vermeden te worden. EPDM en EPT-profielen hebben een lange

levensduur en blijvende afdichting bij mechanische belasting. In situaties waar

schuimband gebruikt wordt is PE-band te prefereren boven PUR- of PVC-band.

Maart 2003 blad 13118

25. Gebruik voor tegenwerk op vloeren oplosmiddelvrije vloertegelbevestiging

Specificatieblad S261

Milieuwinst: Beperking milieubelastende emissies

Toelichting: Aan de maatregel wordt voldaan indien de volgende vloertegelbevestiging wordt

toegepast:

- Poederlijm op cementbasis

- Mortel op cementbasis

- Oplosmiddelvrije pastalijm

Poederlijm op cementbasis kan uitsluitend toegepast worden op vlakken met een

niet-werkende ondergrond. De lijmsoort dient afgestemd te zijn op de aard van de

ondergrond en de tegels. Indien in verband met bewegingen een voeg noodzakelijk

is moet dit met een kit (conform S252) of een afdichtingsprofiel zijn uitgevoerd.

26. Gebruik voor tegenwerk op wanden oplosmiddelvrije wandtegelbevestiging

Specificatieblad S265

Milieuwinst: Beperking milieubelastende emissies

Toelichting: Aan de maatregel wordt voldaan indien de volgende wandtegelbevestiging wordt

toegepast:

- Poederlijm op cementbasis

- Mortel op cementbasis

- Oplosmiddelvrije pastalijm

Poederlijm op cementbasis kan uitsluitend toegepast worden op vlakken met een

niet-werkende ondergrond. De lijmsoort dient afgestemd te zijn op de aard van de

ondergrond en de tegels. Indien in verband met bewegingen een voeg noodzakelijk

is moet dit met een kit (conform S252) of een afdichtingsprofiel zijn uitgevoerd.

27. Indien een dekvloer toegepast wordt, vervaardig deze dan van gips (andryhietvloer)

Specificatieblad S267

Milieuwinst: Een betere luchtdichtheid van de vloer en beperking van vocht vanuit de

kruipruimte.

Toelichting: Aan de maatregel wordt voldaan indien alle denkvloeren (m.u.v. de natte ruimten in

verband met vochtgevoeligheid) zijn uitgevoerd in gips en deze door middel van een

folie of compound spray worden gescheiden van de ondergrond om toekomstig

hergebruik van de onderliggende constructie mogelijk te maken. Het GIW eist de

aanwezigheid van een kwaliteitssysteem en garantie op het product.

28. Gebruik voor schilderwerk hout buiten: oplosmiddelarm verfsysteem

Specificatieblad S291

Milieuwinst: Vermindering emissie vluchtige stoffen (VOS)

Toelichting: Aan de maatregel wordt voldaan indien voor het schilderwerk op hout buiten een

verf van het type AA (hybride systemen), AC (acrylaatdispersies), HS (high-solid

alkydhars systemen) of watergedragen urethaanverf wordt gebruikt.

GIW geeft (nog) geen garantie op de buitentoepassing van natuurverf.

Maart 2003 blad 14118

29. Streef naar 'schuim- en kitarme' detaillering. Gebruik als elastische kit of

polysuifidekit; gebruik als elastisch-plastiche kit: watergedragen acrylaatkit

Specificatieblad S3691252

Milieuwinst: Minder emissies bij productie en aanbrengen. Eenvoudiger hergebruik en reparatie.

Toelichting: Beperk door een nauwkeurige detaillering het gebruik van kit tot die situaties waar

het echt nodig is. Het gebruik van afwijkende producten is toegestaan, indien deze

voorgeschreven worden door een attest met certificaat voor één van de

aansluitende bouwdelen.

30. Realiseer scheiding van drager en inbouw

Specificatieblad S637

Milieuwinst: Beperking materiaalgebruik door langere levensduur

Toelichting: Door scheiding van drager en inbouw kan bij veranderende woonbehoeften of

veranderende eisen aan de woning de ruimte met geringe inspanning een andere

indeling, uitrusting of afwerking krijgen. Door installaties te zien als deel van de

inbouw, is de woning beter toegerust op toekomstige veranderingen.

31. Pas geprefabriceerde producten toe

Specificatieblad S051

Milieuwinst: Materiaalbesparing en eenvoudig hergebruik door het gebruik van

standaardcomponenten. Op de bouwplaats ontstaat minder afval.

Toelichting: Aan de maatregel wordt voldaan indien aantoonbaar meer dan gemiddelde

prefabricage is toegepast bij: casco, gevelvulling, niet-dragende scheidingswanden,

fundering, berging, dakkapellen, dak, dakafwerking, schoorstenen en luifels. Indien

verkrijgbaar verdient het gebruik van standaardproducten voorkeur boven

maatwerk.

32. Beperk het gebruik van eenmalig verpakkingsmateriaal

Specificatieblad S354

Milieuwinst: Minder gebruik van vernieuwde grondstoffen

Toelichting: Denk hierbij aan het gebruik van:

- statiegeldpallets, containers 1 dispensers in plaats van zak- of busverpakking

- 'paardedekens' in plaats van krimpfolie (sanitair, kasten)

- statiegeldpatronen (kit) en doseerpistolen (schuim 1 kit)

- Radiatoren aanvoeren in een container in plaats van krimpfolie.

- Gebruik verpakkingen die meerdere malen gebruikt kunnen worden

De maatregel mag niet leiden tot beschadiging / aantasting door weer en wind.

33. Scheid bouwplaatsafval in zoveel mogelijk relevante fracties

Specificatieblad S371

Milieuwinst: Beperking milieubelastende emissies en gebruik (niet)-vernieuwbare grondstoffen,

en bevordering hergebruik

Toelichting: Een verdergaande scheiding is alleen zinvol indien de containers van de

afzonderlijke fracties redelijk gevuld kunnen worden of als er afspraken met de

(onder) aannemer worden gemaakt om het afval terug te nemen. Aan de maatregel

Maart 2003 blad 15118

wordt ook, voldaan indien het bouwplaatsafval ongesorteerd ter scheiding wordt

aangeboden bij een erkende sorteerinrichting. Zorg voor afsluitbare containers op

de bouwplaats om zwerfafval van PS-schuim en minerale wol te voorkomen.

34. Bied de mogelijkheid voor een gesloten keuken aan

Specificatieblad S008

Milieuwinst: 155 ml gas/jaar bij toepassing van een gesloten in plaats van een open keuken.

Verbetering kwaliteit binnenlucht.

Toelichting: Bij uitwerking van de plattegrond dient voldoende aandacht besteed te worden aan

een goede functionele (looproute), brandveiligheid (vluchtroute),

ventilatievoorzieningen en bij voorkeur ook aan de visuele (glasdeur, raam) relatie

tussen woonkamer en keuken.

35. Pas een woningscheidende constructie met verbeterde geluidsisolatie toe

Specificatieblad 407

Milieuwinst: Verbetering geluidswering

Toelichting: Aan de maatregel wordt voldaan indien de woningscheidende constructie een

isolatie-index voor lucht- en contactgeluid heeft die voor beide tenminste 5dB hoger

ligt dan het niveau voorgeschreven in het Bouwbesluit.

Voorbeeldconstructies staan omschreven in de NPR 5070.

36. Zorg voor een verbeterde geluidsisolatie tussen verblijfsruimten

Specificatieblad S409

Milieuwinst: Verhoging welzijn gebruikers en beperking geluidsoverlast

Toelichting: Aan de maatregel wordt voldaan indien de karakteristieke isolatie-index voor

luchtgeluidil";ktussen een verblijfsruimte -aan te merken als 'stille kamer'- en de

overige besloten ruimten in een gebouw gelijk is aan tenminste -10dB. Hieraan kan

bijvoorbeeld worden voldaan door toepassing van een halfsteens muur met een

deur met kierdichting of een scheidingswand met dubbele beplating en

geluidsisolerende vulling.

37. Beperk het geluidsniveau ten gevolge van installaties

Specificatieblad S411

Milieuwinst: Verhoging welzijn gebruikers, verbetering arbeidsomstandigheden en beperking

geluidsoverlast

Toelichting: Aan de maatregel wordt voldaan indien het karakteristieke geluidsniveau, (bepaald

conform NEN 5077) in een verblijfsgebied niet hoger is dan 30 dB(A)voor

liftinstallaties, luchttoevoersystemen en centrale verwarmingsinstallaties ongeacht of

de bron zicht binnen of buiten de woning bevindt, voor sanitaire toestellen en

installaties voor de aan- en afvoer van water indien de bron zicht buiten de woning

bevindt.

Maart 2003 blad 16118

38. Maak tuinafscherming 1 privacyschermen door middel van beplanting, gevlochten

scherm of hout, duurzaamheidsklasse %; gebruik perkoenpaaltjes van niet-

verduurzaamd hout

Specificatieblad S395

Milieuwinst: Minder gebruik van primaire grondstoffen; vermijding gebruik van toxische stoffen

voor verduurzaming; verbetering micromilieu (oa. Vochthuishouding,

nestelmogelijkheden voor vogels) in de directe woonomgeving

Toelichting: Bij projectbouw is goed overleg met toekomstige bewoners over de te kiezen

oplossing belangrijk om voldoende draagvlak te creëren, anders bestaat de kans dat

veel bewoners na oplevering de tuinafscheiding gaan vervangen.

39. Indien stalen trappen en balustrades worden voorzien van gekleurde afwerklaag:

gebruik een poedercoating

Specificatieblad S225

Milieuwinst: Beperking onderhoud en een langere technische levensduur. Beperking gebruik

VOS-houdende verfsystemen

Toelichting: De milieubelasting door oppervlakte-afwerking met poedercoating is geringer dan

bij VOS-houdende verfsoorten terwijl de duurzaamheid van de afwerkingslaag

groteris.

40. Handhaaf en benut natuurlijke, landschappelijke en cultuurhistorische elementen en

structuren

Specificatieblad S392

Milieuwinst: Het bestaande ecosysteem wordt zoveel mogelijk in stand gehouden.

Toelichting: Aan de maatregel wordt voldaan indien het merendeel van de aanwezige

natuurwaarden in het stedenbouwkundig plan zijn opgenomen, bijvoorbeeld in de

vorm van houtwallen, bomen, sloten en plassen

41. Bied de toekomstige koper of huurder van een woning optimale keuzevrijheid en

gebruiksflexibiliteit voor de toekomst

Specificatieblad S413

Milieuwinst: Bevordering flexibiliteit en beperking materiaalgebruik.

Toelichting: Aan de maatregel wordt voldaan indien:

- in het ontwerp meerdere woonprogramma's inpasbaar zijn;

- Toekomstige bewoners de keuze hebben om voorzieningen weg te laten, toe te

voegen, te wijzigen of dat bij plaatsing van voorzieningen tenminste 3 wezenlijke

verschillende indelingsvarianten worden aangeboden;

- Toekomstige bewoners keuzevrijheid in afwerkingsniveau, uitrustingsniveau,

vormgeving en kleurstelling wordt aangeboden;

- Flexibele systemen zijn toegepast wat betreft leidingen, ruimtescheidende,

inbouw en voorzieningen zodat de bewoner later op eenvoudige wijze de

indeling en uitrusting van de woning kan aanpassen of uitbreiden

Maart 2003 blad 17/18

42. Maak voor ventilatoren en pompen gebruik van een (elektronische) toerenregeling

Specificatieblad S612

Milieuwinst: Beperking milieubelastende emissies en gebruik fossiele brandstoffen

Toelichting: Aan de maatregel wordt voldaan, indien de eiektromotoren ten behoeve van

pompen en ventilatoren zijn voorzien van een elektronische toerenregeling, wanneer

een vast debiet niet vereist is. Deze maatregel is van toepassing bij grote collectieve

installaties.

Maart 2003 blad 18/18

Inleiding

In de nota Wonen van de gemeente Heimond is aanpasbaar en bezoekbaar bouwen, onder het

hoofdstuk "De woonopgave 2000-201 O" naast het politiekeurmerk veilig wonen en duurzaam bouwen,

als beleidsuitgangspunt van de gemeente opgenomen.

Waarom bezoekbaar en aanpasbaar bouwen

Afhankelijk van de inrichting van de omgeving zal een persoon ten gevolge van een handicap in meer

of mindere mate beperkt worden bij de uitvoering van zijn/haar dagelijkse levensverrichtingen. Iemand

met een gebroken heup, die tijdelijk gebruik moet maken van een rolstoel, en in een woning woont met

hoge drempels, is niet in staat zonder hulp door de woning te rijden met de rolstoel en zal daarom

steeds afhankelijk zijn van anderen. Als er geen drempels in de woning aanwezig zouden zijn, zou

deze persoon zich grotendeels zelf kunnen redden.

Door bij het ontwerpen van de woning reeds met een aantal aspecten rekening te houden is het dus

mogelijk de beperkingen, die men ten gevolge van een handicap heeft, tot een minimum te beperken.

Dit betekent dat in de woning de doorgang bij bijvoorbeeld deuren voldoende breed is, drempels of

niveauverschillen afwezig of voldoende laag zijn en voldoende bewegingsruimte beschikbaar is. Extra

ruimte is namelijk nodig om te manoeuvreren met een rolstoel of rollator. Maar ook met een

kinderwagen, een grote tas met boodschappen, de wasmand, bij een verhuizing of aanschaf van

nieuwe meubels blijkt voldoende ruimte van groot belang.

Door bij het ontwerp reeds rekening te houden met een aantal aspecten zal de woning in de praktijk

beter toegankelijk en bruikbaar blijken te zijn en zal de woning meer gebruiksgemak en comfort

bieden. Tevens wordt de kans op ongevallen in een goed ingerichte woning beperkt.

Dit houdt in dat bij alle nieuwbouwplannen in de gemeente Heimond de eisen betreffende de

bezoekbaarheid van woningen gehaald dienen te worden.

Bij sociale huur- en koopwoningen (met verlaagde grondprijs) zijn ook de eisen betreffende

aanpasbaarheid verplicht, bij specifieke senioren 1 bejaardenwoningen zijn de eisen betreffende

aanpasbaarheid verplicht + de eisen met een 4

Bij een senioren 1 bejaardencomplex van 50 woningen of meer zijn tevens de complexeisen verplicht.

Onder de hoofdstukken Gebruiksgemak & Veiligheid staan aanbevelingen die het wooncomfort voor

iedere woning vergroten.

Ontheffing wordt niet verleend of er moeten nadere voorschriften /randvoorwaarden zijn waaruit blijkt

dat hiervan afgeweken kan worden. Een en ander in overleg met afdeling Bouwen & Wonen.

Particuliere woningbouwers

Ook voor u als realisator van een individuele woning is het van belang dat u bij het ontwerp rekening

houdt met deze problematiek. Om in aanmerking te komen voor een bouwvergunning dient te worden

voldaan aan de eisen van bezoekbaarheid. De eisen die gesteld worden aan een aanpasbare,

gebruiksvriendelijke en veilige woning dienen als sterke aanbeveling te worden meegenomen. Deze

eisen betreffen veelal aspecten die geen extra kosten met zich meebrengen indien de maatregelen

reeds in het ontwerpproces worden meegenomen. Indien de woning later dient te worden aangepast

gaat dat echter vaak gepaard met zeer hoge kosten.

Vragen?

Indien u vragen heeft op het gebied van aanpasbaar en bezoekbaar bouwen kunt u contact opnemen

met afdeling Bouwen & Wonen, Team Wonen van de gemeente Heimond, tel. (0492)587507.

Maart 2003 blad 1/4

Drempels/niveauverschillen

Binnenshuis geen drempels

Drempels enlof niveauverschillen, die niet te vermijden zijn, maximaal 2 cm hoog.

Drempels zijn niet scherp, maar voorzien van een schuine kant of afronding.

(z.g.n. rolstoeldrempel)

Deuren

Voor- en achter de voordeur een vrij vloeroppervlak van 1,50m * 1,50m of 1,35m 1,85m

Gangen -ter plaatse van deuren- minimaal 1, 1 Om breed.

Toilet

Ten minste één toilet in de woning dient bezoekbaar te zijn voor rolstoeigebruikers. Waarbij met

leidingen rekening gehouden moet worden met het eventueel plaatsen van opklapbare beugels.

Apart toilet:

Deur met een vrije doorgang van minimaal 0,85 m in lange wand, naar buiten draaiend.

Slotzijde van de deur aan de zijde van de toiletpot.

Wanden stevig genoeg voor het aanbrengen van handgrepen.

(100 mm dik van kalkzandsteen, baksteen of porisosteen)

Aanwezige toilet in badkamer:

Minimale vrije ruimte naast toiletpot 0,90 m.

Minimale vrije ruimte voor toiletpot 1,00 m.

Minimaal één badkamerdeur naar buiten draaiend.

Een draaicirkel van 1,50 m in de badkamer moet mogelijk zijn.

Wanden stevig genoeg voor het aanbrengen van handgrepen en een douchezitje tevens

leidingwerk zodanig aanbrengen dat beugels kunnen worden gemonteerd.

(100 mm dik van kalkzandsteen, baksteen of porisosteen)

Trap

Bij voorkeur alle primaire ruimten (entree, woonkamer, keuken, hoofdslaapkamer en toiletlbadka-

mer) op de begane grond. Zo niet dan tenminste een veilige trap aanwezig:

- bij voorkeur rechte steektrap

- Vrije doorgang minimaal 0,85 m.

- Vrij vloeroppervlak voor de eerste en na de laatste traptrede van 0,85*1, 1 0 m, (b*d)

Accessoires

Hoogte brievenbussen) tussen 0,70 en 1,35 m.

Alle accessoires (deurbel, deurklink, brievenbus) 0,5 m uit de hoek geplaatst.

Maart 2003 blad 214

geil*

Afmetingen van ruimten

Zithoek in woonkamer ten minste 3,00 m 3,40 m (3,40 m evenwijdig aan de voorgevel).

Eethoek in woonkamer ten minste 2,50 m * 2,50 m.

Afmetingen van zit- en eethoek zijn berekend exclusief radiatoren, verkeersruimte en de voor

deuren benodigde draairuimte.

In badkamer minimaal 2,15 m * 2,15 m óf 1,70 m * 2,70 m vrije ruimte voor het plaatsen van een

toilet, wastafel en douche.

Voor senioren moet dit zijn: 2.25 m * 3.10 m.

Hoofdslaapkamer minimaal 3,00 m * 4,30 m (exclusief radiatoren). Indien 4,30 niet wordt

gehaald, dienen uitbreidingsmogelijkheden aanwezig te zijn.

De tweede slaapkamer minimaal 1,95 m * 2,70 m (exclusief radiatoren).

In keuken minimaal 1,20 m vrije ruimte haaks op aanrecht.

Aan een zijde van het kooktoestel dient er een afzetvlak van minimaal 0,30 m breed te zijn.

Drempels enlof niveauverschillen, naar balkon of buitenruimte die niet te vermijden zijn,

maximaal 2 cm hoog.

Hoogte toiletpot + 6 cm (=46 cm), met solide toiletbril

4 De toiletpot 70 cm. uit de achterkant staan i.v.m. het kunnen overreden met toiletstoel enlof tillift.

i a"

Trap niet te stijl:

- Gesloten trap (met stootborden).

- Oppervlakte traptreden stroef.

- Veilige leuningen aan beide zijden van de trap.

Diversen Wqaing

anti-slipvloertegels in een natte cel, DIN 51097, min. fndelingsgroep B

radiator (thermostaat) knoppen goed bereikbaar en minimaal 0,50m uit de hoek

vergrote doucheplug aanbrengen

Hoogte deurbel 1 bellenpaneel tussen 0,90 en 1,20 m aan de slotzijde van de deur.

Diversen Complex

Het aanbrengen van loze leidingen i.v.m. het later aanbrengen van automatische deuren bij

gemeenschappelijke ruimten

Het aanbrengen van loze leidingen in bergingen voor het opladen van de accu's van eventuele

scootmobielen

Alle schakelaars en hendels voor ramen, bovenraampjes, ventilatie-roosters en minimaal 1

wandcontactdoos per ruimte, plaatsen tussen 0,90 en 1,20 m hoogte en minimaal 0,50 m uit de

hoek.

Diversen Complex > 50 woningen

Complex voorzien van automatische deuren naar gemeenschappelijke ruimten

Complex voorzien van lift wanneer entrees van woningen zich op de eerste verdieping bevinden.

Afmetingen lift: zie hiervoor artikel Consumentenuitgave Toegankelijkheidl Eisevier (bij Wvg

aanwezig)

Maart 2003 blad 314